Դժվար է բացեիբաց չմերժել «վերևների» հանդեպ այն քծնանքն ու շողոքորթությունը, որ տեղ են գտել այդ երեք հոդվածներից երկուսում։ Սա էլ Դ. Միքայելյանի գործը չէ, այլ Վ. Հակոբյանի։ Նրա ձեռագիրը կա նաև նրանում, որ նույն թերթի ճակատամասում տեղադրվել են ԼՂՀ ղեկավարի լուսանկարը և, որ առավել ցավալի է, ոչ խնամքով մեջբերումներ արվել նրա ելույթներից։ Համոզված եմ, ԼՂՀ այսօրվա ղեկավարները, որոնք այս ծանր պայմաններում լծվել են մեր առջև ծառացած խնդիրների լուծմանը, կուռք դառնալու ցանկություն չունեն և զուր են նման ջանքերը։
Արգահատելի երևույթ է «Եղիցի լույսը» սեփական նպատակներին և փառաբանությանը ծառայեցնելը։ Ինչպիսի՜ դիֆիրամբներ ասես, որ չեն տպագրվում նրանում Վ. Հակոբյանի, երևանյան ԳՄ ղեկավարների և նրանց աջակիցների մասին։ Դ. Միքայելյանի «Երբ սահմաններ չի ճանաչում ցինիզմը» տպագրվեց, թե չէ, «Եղիցի լույսի» նույն համարում ԳՄ նախագահության, ասել է թե՝ Վ. Հակոբյանի անունից տպագրված հոդվածում տրվեց նրա գնահատականը։ Այն որակվեց որպես «գրականագիտական խոր վերլուծություններով հագեցված աշխատություն» քիչ է, դրան էլ կցվեց զարմանք պատճառող, մեր գրականագիտության մեջ դեռևս տեղ չգտած մի այլ գնահատական՝ որ իբր Դ. Միքայելյանն իր խորին ուսումնասիրությամբ «ետխորհրդային կյանքում բացել է նոր գաղտնիքներ»։
Բանավիճողը պարտավոր է լինել արդար, չհորինել կեղծիք և սուտ, չշրջանցել ընդդիմախոսի հարցադրումները։ Այդպիսին չէ Վ. Հակոբյանը։ Իմ և Վարդանի միջև իրար չկամեցության սկիզբը սկսվել է նրանից, որ ես նրան մի երկու անգամ դիտողություն եմ արել գրողների միության գործունեության մասին։ Հիշում եմ, դեռ անցյալ դարի 30-ական թվականների վերջերին, այնուհետև Մեծ հայրենականի ավարտից հետո ինչպիսի գրական եռուզեռ էր Արցախում այն դեպքում, երբ մատների վրա կարելի էր հաշվել գրողներին։ Գրական ընթերցումներին հաջորդում էին սեմինարները, ընթերցողների հետ հանդիպումները, կազմակերպվում այլ միջոցառումներ։
Հիմա, երբ ավելի լայն են ԳՄ աշխատանքները ծավալելու հնարավորությունները, անդորր է իշխում միայն։ Իմ դիտողություններին Հակոբյանը պատասխանել է, թե՝ գրքեր ենք հրատարակում։ Այդ պատասխանն ինձ չի գոհացրել, քանզի գրքեր հրատարակելը հիմնականում հրատարակչության գործն է։ Որոշ ժամանակ անց իմ դժգոհությունը հայտնեցի «Եղիցի լույսի» անմխիթար վիճակի մասին։ Ուշադիր ընթերցեցի երեք համար։ Դրանցում զետեղված նյութերը ոչ միայն կարգին խմբագրված չէին, այլև լի էին ուղղագրական և կետադրական սխալներով։ Միայն Բ. Ջանյանի մի ակնարկում դրանց թիվը հասնում էր 67-ի։
Սակայն դրանից հետո էլ վիճակը մնաց անփոփոխ, որի մասին կրկին տեղեկացրի Վարդանին։ Նա ինձ առաջարկեց իմ ցանկացած աշխատավարձով լինելու «Եղիցի լույսի» սրբագրիչը։ Դա խորը վիրավորեց ինձ։ Ասացի, որ ոչ թե սրբագրիչ, այլ խմբագիր լինելուն եմ արժանի։ Սակայն սա գործնական առաջարկ չէր իմ կողմից։ Հաշվի առնելով իմ տարիքը, ունենալով խարխուլ առողջական վիճակ, ես խմբագիր լինելու ցանկություն չունեի։ Հետո էլ այնքան միամիտ չեմ, որ չիմանամ՝ Վարդանը ոչ միայն Հ. Մարտիրոսյանից, այլև Դ. Միքայելյանից և Ռ. Եսայանից ազատվել չի կամենում։ Ես գիտեի, որ նրանք Վարդանի տեղեկատվության «սյուներն» են։ Մեկ անգամ չէ, որ ես նրան հուշել եմ ազատվել այդ անբաններից, նրանց փոխարեն ընդունել աշխատելու ընդունակ մարդկանց։ Ինտելեկտուալ ցածր կարողություններ ունենալով հանդերձ, նրանք մշտապես վազքի մեջ են, քանի որ նրանցից յուրաքանչյուրը, ԳՄ-ն չհաշված, 2-3-ական հաստիքներ են զբաղեցնում ուրիշ հիմնարկներում։ Այսօր նույն թերթում վիճակը ոչնչով չի փոխվել դեպի լավը։
«Երբ սահմաններ չի ճանաչում ցինիզմը» զրպարտագրությունը տպագրելուց 3-4 օր հետո Վարդանը զանգեց ինձ և առաջարկեց հաշտություն։ Սակայն խորն էր իմ վիրավորանքը, և ես դրան գնալ չէի կարող։ Ես «ցինիկ» էի անվանվել հոդվածի իրական հեղինակ Վ. Հակոբյանի կողմից, որ ինձ տղա կսազի, և նրա խոսափող Դ. Միքայելյանի կողմից, որը համարյա իմ մեծ թոռան հասակակիցն է։ Իսկ երբ Վարդանին ասացի, որ անբարո քայլ է բանավեճում սուտ ու կեղծիքին դիմելը, նա բառացիորեն ասաց. «Բա ի՞նչ անեինք, դու անաղարտ մարդ ես։ Թերևս միակը, որ կարողանում էր վիճել Կևորկովի հետ։ Ստին ու կեղծիքին դիմեցինք ստիպողաբար, քանի որ որոշեցինք երկու էջանոց հոդվածով պատասխանել քեզ։ Ինչ եղել՝ եղել է, գտնում եմ, որ պետք է հաշտվել»։
Հիշեցի, թե նա ինչպես է փութաջանությամբ և օպերատիվությամբ նույն հոդվածը վերատպել «Գրական թերթ»-ում։ Դա արդեն ուժի ցուցադրում էր, որ տանել չէի կարող։ Մյուս կողմից, փոխանակ հաշտության իրական քայլեր աներ, նա ընտրեց առճակատումը։ Եվ նրա ջանքերով խափանվեց «Գրական թերթ»-ում իմ պատասխան հոդվածի տպագրությունը։ Փոխարենը հորինեցին կոլեկտիվ հոդված, որոնց տակ ստորագրածներից ոչ քչերը ժխտում են իրենց իմացությունը այդ հոդվածի բովանդակությանը։
Գոնե գրքերի հրատարակման գործը կարգին վիճակում լիներ։ ԳՄ-ի կողմից տպագրված բոլոր գրքերը խոտան են։ Սպասվում էր, որ որպես հարգանքի տուրք, Գ. Գաբրիելյանի մասին լույս ընծայվելիք հուշագիրքը կլիներ ուշադրության կենտրոնում։ Բայց այդպես չեղավ։ Երբ այն դեռ տպարանում էր, կարդալով և տեսնելով աղաղակող թերությունները, Վարդանին խոստացա անվճար խմբագրել ու սրբագրել այն։ Պատասխանը լռությունն էր, որ նշանակում է՝ մի° խառնվիր մեր ներքին գործերին։ Գիրքը տպագրվեց նախնական տեսքով՝ բացթողումներով, աղավաղումներով, ուղղագրական և կետադրական հարյուրավոր սխալներով։ Ստացվում է, որ ԳՄ-ի համար կարևորը ոչ թե գրքեր հրատարակելն է, այլ դրանք «խմբագրելու» պատրվակով 20-30 հազար դրամ շորթելը։
Ես իմ քաղաքական համոզմունքները ոմանց նման թաշկինակի պես փոխողներից չեմ։ Իհարկե, այսօր Վարդանի կարծիքը չի կարող համատեղվել իմի հետ։ Այլ է հիմա նրա ապրուստ-կապուստը։
Խորհրդային ժամանակներում կոմունիստ է եղել, նոմենկլատուրային բարձր պաշտոններ զբաղեցրել, իսկ այսօր նա այլ մարդ է, 1100 ուսանողով մասնավոր համալսարանի, կահույքի արտադրամասի տեր է և այլն (ի դեպ, 3 հերթ պարապմունքներով անգամ հնարավոր չէ 1100 հոգուն տեղավորել համեստ այդ շենքում)։ Մեծ գումարներ ունի ու մտադիր է, ինչպես ինքն է ինձ խոստովանել, իր համալսարանի շենքին կից 5 հարկանի նոր շենք կառուցել։ Իսկ ես արդեն 15 տարի է չեմ կարողանում ավարտին հասցնել հրետակոծությունից ավերված երկսենյականոց սեփական իմ տան վերանորոգումը։
Մանթաշևի բարեգործական եռանդը որևէ բան չի՞ հուշում քեզ, Վարդան։ Չէ°, չի հուշում։ Եթե հուշեր, վերջին տարիներին հրատարակած քո 7-8 գրքերը կտպագրեիր ոչ թե պետության, այլ քո° միջոցներով։ Կամ եղե՞լ է, որ սովածին մի կտոր հաց տաս, չքավոր ընտանիքի ուսանողից ուսման վարձ չվերցնես։ Գոնե հոգացե՞լ ես այն մասին, թե քո բուհն ավարտած շրջանավարտներն ինչպես են դասավորվում աշխատատեղով պակաս մեր երկրում։
Ինձ ներկայացրած միակ մեղադրանքը, որին կարող է հավատալ ընթերցողը, Մուսլիմովի և իմ ստորագրությամբ մարզի հերթական հոբելյանի առթիվ գրված գիրքն է։ Իրականում գիրքը գրվել է Բաքվում, իրական հեղինակները ոչ թե մենք ենք, այլ այն տարիներին Բաքվում հանրահայտ լրագրող Իրինա Մովսեսովան։ Մենք միայն տեղեկանքներ ենք ներկայացրել, այդ թվում՝ նաև մեր դիտողությունները չլուծված հարցերի վերաբերյալ։ Դա կարող է վկայել քաղլուստան նախկին տնօրեն Ռուդիկ Աղաբեկյանը, որ այդ նյութերը տարել է Բաքու։ Ի դեպ, այդ կեղծիքի մասին ես նշել եմ 1985 թ. դեկտեմբերին կայացած մարզային կուսկոնֆերանում ունեցած իմ ելույթում։ Իսկ ելույթս նվիրված էր Արցախի նկատմամբ Բաքվի խտրական քաղաքականության մերկացմանը, որը ներկաները ընդունել են ոտքի կանգնած և ծափահարություններով։ Ցավոք, ինձնից հետո ոչ ոք չարձագանքեց իմ ելույթին։ Սպասում էի, թե Վարդանը, հաշվի առնելով, որ ես շոշափել եմ մշակույթի բնագավառի հարցեր, ելույթ կունենա։ Բայց նա գերադասեց «լռությունը ոսկի է» զգուշացումը։
Վարդան Հակոբյանին ամբողջ կյանքում ուղեկցել են պաշտոնամոլությունն ու հարստանալու տենչը: Թե ինչպես նա դավեր նյութելով հասավ գրողների միության բաժանմունքի քարտուղար Արմեն Հովհաննիյանին աշխատանքից ազատելուն և տիրացավ նրա պաշտոնին, կարծում եմ, սխալ չի լինի, եթե պատմի հենց ինքը՝ Արմենը: Ես հիմա ընդամենը կվերապատմեմ այն, ինչ մեկ տարի առաջ ինքը՝ Վարդանն է պատմել մեր գրողներից մեկի հոբելյանի արարողության ժամանակ։
Իր երկու գրչընկերների հետ ներկայացել էր կուսմարզկոմի առաջին քարտուղար Բ. Կևորկովին, առաջարկել աշխատանքից ազատել մեր բարձր պաշտոնյաներից մեկին: Կևորկովն անհիմն է համարել մեղադրանքները: Սցենարը կրկնվել է մի քանի անգամ, և դարձյալ Կևորկովն անհողդողդ է մնացել։ Առաջ է քաշվում նոր վարկած՝ այսինչ այսինչյանը սիրուհիներ է պահում և գործը թողած՝ սիրահետում իրեն ենթակա աղջիկներին:
Ինչպես ինքը՝ Վարդանն էր պատմում, Կևորկովը տհաճորեն է ընդունել նոր հերյուրանքն ու, զայրացած նետել. «Պուշկինը մոտ հարյուր սիրուհի է ունեցել, ու երբեք ցարը նրան չի նախատել դրա համար»: «Բորիս Սարկիսովիչ, Պուշկինը կոմունիստ չի եղել, իսկ մեր ընկերը կոմունիստ է»,- փորձել է հակաճառել Վարդանը: Այս պատմությունը լսելով, իր փոխարեն ամաչեցի։
Շատ չանցած, Վարդանն արդեն իմ, որպես «Խորհրդային Ղարաբաղի» խմբագրի տեղակալի պաշտոնը նշանի տակ առավ: Մամուլում այդ մասին գրվել է, ավելացնեմ միայն, որ, այնուհանդերձ, ես ընդառաջեցի՝ նրան տեղակալ նշանակելու մասին հրամանն անձամբ գրեցի, մնում էր կուսմարզկոմի բյուրոյում հաստատվեր: Սակայն այդ քայլիս համար իմ դեմ ելավ թերթի ողջ ստեղծագործական կոլեկտիվը, որի կամքին ես հակառակվել չէի կարող...
Դառնամ Սոկրատ Խանյանին։ Հարգելի Սոկրատ Աղալարի, ախր ես խնայել եմ Ձեզ և, նշելով Ձեր սխալները, չեմ հիշատակել Ձեր անունը։ Հիմա ստիպված եմ պատասխանել նաև Ձեզ։ Այդ երբվանի՞ց է գրականությունը դարձել գրականագետների ցանկապատված, ելումուտ չունեցող բոստան։ Գրականությունը ոչ թե գրականագետների, այլ ընթերցողների համար է։ Երևի Ձեզ նմաններին է նկատի ունեցել Չարենցը, երբ դիմելով ընթերցողին, գրել է. «Չկա ուրիշ քննադատ՝ քեզանից բացի»։
Հետո էլ ինձ համար վիրավորական է, երբ գտնում եք, որ ես իրավունք չունեմ գլուխս խոթելու գրականագիտական հարցերի մեջ, ես իբր իրավասու չեմ: Երկար տարիներ ես եղել եմ «Խորհրդային Ղարաբաղ» թերթի խմբագրի տեղակալ, ապա՝ խմբագիր։ Ս. Խանյանը Բաքվի մանկավարժականն է ավարտել, իսկ ես՝ չորս բուհ՝ Ստեփանակերտի ուսուցչական ինստիտուտի հայ գրականության և լեզվի բաժինը, ապա էքստեռն կարգով՝ ռուս գրականության և լեզվի բաժինը, Բաքվի կուսակցական դպրոցը, Մոսկվայի հասարակական գիտությունների ակադեմիան, և բոլորն էլ՝ կարմիր դիպլոմներով։
Ավելացնեմ, որ չորս տարի ռուսաց լեզու և գրականություն եմ դասավանդել, Մեծ հայրենականի վետերան եմ, մարտական երկու շքանշանի և բազմաթիվ մեդալների ասպետ, կոչումով մայոր եմ։ Արցախյան շարժման տարիներին բազում հոդվածներ և ակնարկներ եմ տպագրել երևանյան մամուլում։ Իսկ մինչև շարժումը հոդվածներ եմ տպագրել «Սովետական գրականություն» և «Գրական Ադրբեջան» հանդեսներում, ռուսերեն՝ «Սելսկայա ժիզն», «Տրուդ» թերթերում։ Հիշեցնեմ նաև, որ արցախյան շարժման սկզբնական շրջանում, երբ «Խորհրդային Ղարաբաղ» թերթի խմբագիրն էի, չնայած իմ աշխատասենյակում հերթապահություն էին անում ՊԱԿ-ի աշխատողները, էլի արժանի ձևով լուսաբանել ենք արցախյան շարժման նախնական ընթացքը: Դրանում համոզվելու համար կարող ես կարդալ Ս. Խանզադյանի «Արցախը կրակների մեջ» գիրքը։
Ներողություն եմ խնդրում իմ մասին այս ամենը պատմելու համար։ Բայց ի՞նչ անել, երբ այսօր աղավաղվում է մեր շարժման պատմությունը, երբ քարոզվում է, թե շարժումը նախաձեռնել և հաղթանակի է հասցրել մի ինչ-որ «եռանկյունի»։ Ստացվում է, որ մյուսները սոսկ «բակլուշկա» են խաղացել։ Ի դեպ, երկու անգամ լուրջ հանձնարարությամբ գործուղվել եմ Մոսկվա, ելույթ ունեցել Մեծ հայրենականի վետերանների համամիութենական համագումարում։ Տուն վերադառնալիս Ստեփանակերտի օդանավակայանում ձերբակալվել եմ։ Ազատ եմ արձակվել միայն երեք օր հետո, քանի որ մարզային պարետը Ստեփանակերտից բացակայում էր: Նրան օդանավակայան բերողներն էլ իմ մտերիմ չորս ընկերներն էին, որոնցից հիմա միայն Սերգեյ Դավթյանն է ողջ:
Չմոռանամ Ս. Խանյանին խորհուրդ տալու հեռու մնալ մանրանալուց։ Ով կարդացել է վերջերս «Լուսարար» թերթում տպագրված նրա հոդվածը դասախոս Սիրուն Բաղդասարյանի մասին, չի կարող չասել, որ այն ոչ պակաս, ոչ ավել գյուղական թամադայի կենացներ է հիշեցնում։ Սազական չէ նաև, որ երբեմն նույնիսկ ինֆորմացիաներ է զետեղում թերթերում։ Կխնդրեի նաև գրականագիտական իր հոդվածներում զերծ մնալ անարժեք գրքերի փառաբանումից, գոնե օգտագործեր նաև խորհրդային տարիներին շրջանառության մեջ եղած «կան նաև թերությունները»։
Չեմ կարող դժգոհությունս չհայտնել նաև «Ազատ Արցախ» թերթի խմբագրությունից։ Իմ դեմ գրված պատասխան հոդվածին թեթևակի իսկ ծանոթանալը հուշում է, որ հոդվածագիրը միտումնավոր շրջանցել է իմ բոլոր հարցադրումները։ Իսկ սա բավական է, որ պատասխան հոդվածը չտպագրվեր «Ազատ Արցախում»։
ԵՂԻՇԵ ՍԱՐԳՍՅԱՆ
ԽՄԲ. ԿՈՂՄԻՑ։ Վ. Հակոբյանի գրքի ընծայագիրը Ե. Սարգսյանին՝ 8-րդ էջում։
8-րդ էջից։ «Սիրելի Եղիշե Գրիգորիչին, հրաշալի ղարաբաղցուն, մեծ մարդուն, արցախական աշխարհի ամեն լավի ու բարու հովանավորին, իմ և իմ բանաստեղծության լավագույն բարեկամին... Թող նրա շուքը միշտ անպակաս լինի մեր լեռներից ու սրտից...
Սրտագին մաղթանքներով՝ Վ. Հակոբյան»-ը այս տողերը ընծայագրել է Եղիշե Սարգսյանին նվիրած իր գրքի վրա 1987 թվականին, երբ վերջինս «Խորհրդային Ղարաբաղ» թերթի խմբագիրն էր, իշխանություն, ազդեցություն և կշիռ ուներ։ Փոխվել են ժամանակները, պարզ է, որ Հակոբյանը փոխել է նաև իր բարեկամների շրջապատը։ Ի՞նչ կարող ես անել, մարդը իր ողջ կյանքն այդպես է ապրել՝ քծնում ու շողոքորթում է, քանի իշխանություն ունեն, իսկ երբ զրկվում են իշխանությունից, առաջինն ինքն է քար նետում։
Ձեռնպահ ենք մնում նրա՝ Կևորկովին ուղղված շողոմ ընծայագիրն ի ցույց դնելուց։
«Նոր էջ»
23 մարտի 2009 թ.
No comments:
Post a Comment